به گزارش روابط‌عمومی خانه کتاب و ادبیات ایران، نشست «مشارکت مردمی در جنگ و هویت ملی» به همت خانه کتاب و ادبیات ایران با همکاری سازمان ادبیات و تاریخ دفاع مقدس و با حضور مرتضی قاضی، علیرضا صدرا و محمدصادق درویشی دوشنبه (پانزدهم آذرماه 1400) برگزار شد.
ترکیب فرهنگ عاشورایی با سابقه ملی ایرانی در دوران دفاع مقدس
در ابتدای این نشست مرتضی قاضی با اشاره به اینکه یکی از موضوعاتی که مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس با همکاری خانه کتاب و ادبیات ایران و سازمان ادبیات و تاریخ دفاع مقدس پیگیری می‌کنند، بحث مشارکت مردمی در جنگ و ارتباط دو سوی این دو مفهوم با هم است، عنوان کرد: رهبر معظم انقلاب اسلامی در 31 شهریور همزمان با چهلمین سالگرد شروع جنگ تحمیلی بحث مشارکت اقشار مختلف مردم در جنگ تحمیلی را مورد بررسی قرار دادند و با بیان مصادیق آن، مدل‌سازی که از سوی مردم در دوران دفاع مقدس صورت گرفت را شفاف‌سازی کردند.
وی در ادامه افزود: در دوران دفاع مقدس، فرهنگ عاشورایی و ظلم‌ستیزی با سابقه ملی ایرانی ترکیب شد و به‌نظر می‌رسد سه عنصر مکتب، مقاومت و امامت در انقلاب اسلامی و جنگ تحمیلی آفریده شد و انسجام ملی را ایجاد کرد.
دفاع از موجودیت انقلاب اسلامی؛ مردمی‌ترین نوع دفاع
در بخش بعدی این نشست علیرضا صدرا با اشاره به اینکه ما یک نگاه تاریخ‌نگاری به دفاع مقدس داریم که پشتوانه پیشرفت ملی ماست و با این سرمایه وارد گام دوم انقلاب و تمدن‌سازی نوین اسلامی شدیم، بیان کرد: دشمنان علی‌رغم عِده و عُده‌ای که دارند، جسارت مقابله با ایران را ندارند، چون معتقدند ایرانی‌ها اهل برپایی جنگ نیستند، اما اگر به آن‌ها حمله شود، آرام نمی‌نشینند و این درسی است که در دفاع مقدس به آن‌ها داده شد. در همه ملت‌ها دفاع از موجودیت اساسا مجاز، مشروع و مقدس است؛ مردمی‌ترین دفاع، دفاع از موجودیت انقلاب اسلامی در مقابل نامردمی‌ترین تحمیل جنگ بود و این در حقیقت دفاع از ارزش‌هایی بود که با عقل، دین و منطق سازگار است و هرچه پیش می‌رویم این ارزش‌ها تازه و مطلوب‌تر می‌شود.
وی افزود: فرضیه این است که بروز مشارکت مردمی در دفاع مقدس برای دفاع از ارزش‌های ملی و انقلاب بود. خداوند در قرآن می‌فرماید: «تغییر سرنوشت جوامع، تغییر سرشت آن‌ها را به دنبال دارد»، وقتی می‌گوییم «هویت ملی»، منظور همان «مای ملی» است. انسان جان، نفس و فکر دارد و مدبر نفس انسان، عقل و اندیشه انسان است؛ وقتی می‌گوییم «من»، منظور نفس ماست و این من است که تغییر و تحول پیدا می‌کند. ما روح ملت ایران را «هویت ملی ایرانی» می‌نامیم که همان چیستی ماست. همان‌طور که انسان عقل دارد، جامعه هم عقل عمومی دارد و باید در اعمال، گفتار و کنش مردم تجلی پیدا کند.
او با بیان اینکه هویت ملی جنبه مشارکت دارد، تصریح کرد: در مشارکت هماهنگی، همگرایی و پیوستگی را داریم. در ایران، انقلاب اسلامی رخ داد که با اراده ملی به منظور رهایی از استکبار تحقق یافت و در حقیقت سه عنصر به هم نزدیک شدند و انقلاب را شکل دادند که شامل مکتب، امت و امامت است که در انقلاب‌های قبلی در یکی از عناصر همیشه ضعف داشتند. ایران از تنوع قومی، اقلیمی و سرزمینی برخوردار است و ما می‌دانیم این موارد در خلقیات افراد اثر می‌گذارد اما تعیین‌کننده نیستند و درعین‌حال هماهنگی و وحدت بین افراد وجود دارد. امام خمینی(ره) در این زمینه فرمودند: «اگر سپاه و ارتش بدون حضور مردمی دفاع کنند، کاری از پیش نمی‌رود، لذا این مردمی که انگیزه دارند باید در جنگ حضور یابند و سپاه و ارتش باید آن‌ها را آموزش و سازماندهی کنند». درواقع حاکمیت در دفاع مقدس نقش هماهنگی داشت. ارتش که در دفاع مقدس روبروی ما بود صدها برابر بودند، اما مکتب و رهبری مردم باعث شد در این جنگ نابرابر موفق شوند.
این نویسنده همچنین مطرح کرد: با مطالعه تاریخ متوجه می‌شویم، ایران در طول سالیان گذشته فقط جنگ امنیتی داشته است. در واقع هویت مردمی ایران در جنگ تحمیلی بازتولید شد و هم‌افزایی صورت گرفت. کمتر مردمی در تاریخ چنین فرصتی داشته‌اند، زیرا اراده مردمی اسطوره سیاسی است و بر اساس آن دفاع مقدس بعد معنوی پیدا کرد و نشان داد اگر انسان نیروی ایمان و انگیزه داشته باشد، قطعا پیروزی از آن ملت است. در دفاع مقدس، ایمان توانست نقش خود را در برابر توپ و تانک نشان دهد. ایمان در دفاع مقدس هندسه قدرت را تغییر داد. هویت ایرانی، عقلانیت، دیانت و سیاست است. ایرانیان هیچ‌وقت دنیاگریز نبودند و دنیا را آباد می‌کردند. این رمز پایداری ایرانیان است. برای مثال در جنگ تحمیلی ایران می‌توانست بصره را هدف قرار دهد؛ اما هیچ‌وقت این کار را نکرد. الان نتیجه آن، رابطه خوب مردم ایران و عراق است. ایرانیان همواره به دنبال تعالی اقتصادی و تعامل فرهنگی بوده‌اند.
وی افزود: اولین مرحله تأسیس نظامات، رهبری است و بعد امت شکل می‌گیرد؛ یعنی بن‌مایه‌ها وجود دارد و با ایمان، نگرش تبدیل به کنش می‌شود. نگاه امام(ره) از ابتدا راهبردی بود و همین نگاه، انسجام ایجاد می‌کند و روحیه تعاملی که در همه افراد تحقق یافت، موجب شد در مقابل استکبار بایستند. جنگ، عامل وحدت ما شد؛ اما بعد از جنگ تحمیلی از این مدل ساختاری به‌خوبی استفاده نکردیم و هرکجا از این مدل استفاده نشده، آسیب دیده‌ایم. دولت باید ستاد پیشرفت کشور باشد؛ نه سازمان. در جنگ، این مردم بودند که دفاع کردند.
علیرضا صدرا در پایان سخنان خود با تأکید بر اینکه رکود اقتصادی با تجربه دفاع مقدس صددرصد قابل رفع است، گفت: دفاع مقدس عزت ملی ما را پس از قرن‌ها به ما برگرداند. اگر وصیت‌نامه شهدا را مرور کنید، می‌بینید یک دانش‌آموز چگونه حکیم می‌شود. باید این تجربه را جدی بگیریم و با قدرت وارد جهاد اکبر شویم. الان همه در دنیا اعتراف می‌کنند که تمدن دارد به شرق وارد می‌شود و البته ما معتقدیم خاستگاه تمدن این‌جا بوده و حالا دارد برمی‌گردد. ایران در حال حاضر ابرقدرت معنوی است و این نگرش به دلیل تجربه دفاع مقدس است. باید از دستاورد این جهاد استفاده کنیم. وارد جهاد اکبر شویم. در دوران دفاع مقدس ملت‌سازی صورت گرفت و از آن باید به سمت اسلامی‌کردن و تمدن‌سازی برویم. در نهایت اینکه ضرورت و زمینه وجود دارد، مهم این است که بر سر مسائل اصلی اجماع کنیم و دست از جدال برداریم.
باید روایت ملی از جنگ داشته باشیم
محمدصادق درویشی درباره نقش «مشارکت مردمی در جنگ و هویت ملی» بیان کرد: ما که در جنگ حضور نداشتیم، اما وقتی را صرف مطالعه تاریخ دفاع مقدس کردهایم و همیشه این پرسش بوده که چرا این وقت را می‌گذارید؟ چه جذابیتی برای شما دارد؟ پاسخ من به این پرسش‌ها این است که در سیر تاریخی متوجه شدم که مسأله ما، مسأله «هویت» است، اما چگونه در جستجوی هویت به جنگ رسیدیم؟ پاسخ «مشارکت مردمی» است. جنگ و هویت ملی با مبنای مشارکت مردم به اینکه دفاع را مسأله هویت‌بخش ببینیم منتهی شد و واکاوی آن یکی از محورهای مطالعاتی فزاینده است.
وی افزود: به‌هرحال جنگ پایان یافته، اما هویت‌بخشی در تاریخ جنگ، قابل بررسی است. وقتی راجع به مشارکت مردم صحبت می‌کنیم، یک رویه دارد که آن مشارکت مردم است. لایه بعدی که مربوط به بحث‌های عملیاتی و پیشبرد جنگ می‌شود، مبهم است و نیاز به جستجو دارد.
او همچنین مطرح کرد: سؤال دیگر این است؛ چگونه افرادی که آزموده جنگ نبودند، فضایی را به دست گرفتند و جنگ را دگرگون کردند؟ برای بررسی این موضوع، مطالعه‌ای درباره خرمشهر داشتم. آن‌جا قصه کوتاه الهام‌بخشی برای من اتفاق افتاد. در چهارم آبان 1359 نیروهای نظامی که خرمشهر بودند از شهر خارج شدند. اما تعدادی از رزمنده‌های مردمی بندرترکمن در شهر ماندند و یک هفته در صحنه حضور داشتند. ضمن اینکه این مسأله دردناک است اما برای من فهمی متناسب با اینکه در جنگ گویی یک پیکر در حال دفاع بود، داشت. همچنین پس از شکست حصر آبادان، آزمون جنگ کلاسیک را پشت‌سر گذاشتیم و به موازات آن آزمون جنگ چریکی را تجربه کردیم و ورق جنگ از وقتی برگشت که شاهد مشارکت مردمی بودیم.
این نویسنده بیان کرد: وقتی در مورد مشارکت مردمی در جنگ تحمیلی صحبت می‌کنیم به هر حال به نظر می‌رسد ایرانی‌ها از اعماق تاریخی خود چیزی را استخراج کردند و در حالی که دو سال از انقلاب نگذشته، مردم می‌بینند مطالبات تاریخی دچار تاراج و طوفان شده و همین مشارکت مردم را در جنگ متبلور می‌کند.
محمدصادق درویشی در پایان با بیان اینکه ما باید روایت ملی از جنگ داشته باشیم، گفت: در حال حاضر روایت ما ملی نیست. مسئله‌ای که فکر می‌کنم در معرفی دفاع مقدس مشکل داریم، روایت صحیح از جنگ است. جنگ ما مجموعه‌ای از اتفاقات مثبت است. البته نقاط منفی و تاریک هم دارد، اما اعتقاد داریم برآیند جنگ، پیام‌ها و اقدامات بسیار خوبی است و ذیل این دو می‌توان به روایت عقلانی از جنگ اشاره کرد، لذا روایت جنگ ضرورت مهمی است که باید از آن حراست کنیم.
منبع خبر