فارابى, نخستین دانشمند اسلامى است که به طبقه بندى جامع علوم پرداخته و بر این اساس, به ارائه نظام علمى جامعى اقدام نموده است.(1) نظام علمى وى شامل: فلسفه یا علم به معناى عام و نیز علم به معناى خاص و از جمله علم مدنى مى باشد. شاید بیشتر به همین مناسبت, در مقایسه با ارسطو که در غرب و در قدیم, از او به عنوان فیلسوف و معلم اول یاد کرده اند, فارابى را فیلسوف و معلم دوم دانسته اند. به تعبیر ت,ج.دبور در ((تاریخ فلسفه در اسلام)), وى را ((ارسطوى مشرق زمین))(2) خوانده اند. کما اینکه سیدحسین نصر در کتاب ((سه حکیم مسلمان)) نیز معتقد است: ((فارابى را به دلیل طبقه بندى کردن علوم, معلم ثانى نامیده اند)).(3) وى, مدعى است که معلم کسى نیست که تنها تعلیم دهد یا استاد بوده و تدریس نماید; بلکه کسى است که براى نخستین بار, حدود هر شاخه اى از معرفت را تعریف مى کند و هرعلم را به صورتى منظم در طبقه بندى مخصوص خود قرار مى دهد.(4) در حقیقت, معلم از این حیث, صرفا کسى است که نظریه پرداز علمى, مکتب دار و به اصطلاح از این طریق, درسآموز صد مدرس مى گردد. به تعبیر داورى در ((فارابى موسس فلسفه اسلامى)); وى براین اساس ((مجدد علم برهانى و موسس آن در عالم اسلام)) است.(5) او با ((صورت برهانى به تمام علوم دادن)),(6) اقدام به این مهم مى نماید. بنابراین,, همچنان که در میان یونانیان, ارسطو نخستین کسى محسوب مى شود که علوم را تقسیم بندى و طبقه بندى کرده است, فارابى نیز در عالم اسلامى, پس از ارسطو, دومین شخصیتى است که به طبقه بندى علوم و ارائه یک نظام علمى مى پردازد. در اینجا نیاز به تإکید نمى باشد که هرچند نظام علمى فارابى با الهام از ارسطو و نظام علمى او صورت گرفته است; لکن این حرکت وى, صرفا ترجمه یا تقلیدى از او نیست. چنانچه صاعداندلسى در کتاب ((طبقات الامم)) مى گوید: ((چـون ابونصر, کتب ارسطو را تلخیص کرد و حدود علوم را از یکدیگر امتیاز داد, به این جهت او را معلم ثانى لقب دادند.))(7)

بعد از فارابى و در پیروى از سنت علمى او, دانشمندانى از قبیل ابن سینا(8) ابن حزم اندلسى(9) و ابى زیداحمد ابن الفجایى,(10) به ارائه نظام علمى پرداخته اند. همچنان که به تعبیر عثمان محمدامین, در مقدمه ((احصإالعلوم)) فارابى, بعدها دانشمندان غربى امثال ((بیکن, امپر, اگوست کنت و اسپنسر)), همانند وى اقدام به طبقه بندى علوم نموده اند.(11) طبقه بندى علوم فارابى و نظام علمى وى, مبتنى بر جهان بینى فلسفى و علمى او بوده و براساس نظام سلسله مراتبى هستى است. وى, از نخستین اندیشمندانى بوده که در عرصه معرفت, به تفکیک و تعاون سه عامل یا سه قلمرو عین, ذهن و علم پرداخته است(12) از دیدگاه فارابى, عالم عین و پدیده هاى واقعى که موضوع مطالعات علوم قرار دارند, داراى قانون مندى, نظام و سلسله مراتب بوده که شناختن آنها, کار ویژه علم مى باشد. همچنین, ذهن انسان که شناسنده حقیقى بوده و به تعبیر خود فارابى, ناظر و فاحص است, نیز به نوبه خویش داراى تجهیزات, نظام, قانون مندى و سیر مراحل خاص خویش مى باشد. فرایند فهم و کشف علمى نیز داراى نظام و قانون مندى است.

فهم, در نظریه وى, از حواس ظاهرى و از جمله مشاهدات و آنگاه سایر حواس و حتى احساسات درونى بویژه در علم مدنى شروع شده, به تخیل یا تجزیه, تحلیل و ترکیب رسیده و سپس به مرحله انتزاع و تجرید یا تعقل مى رسد. آن هم ابتدا عقل اولى و به اصطلاح, تعقل علمى به معناى خاص, یعنى کلى سازىها شامل مفاهیم کلى و قوانین کلى واقعیت, و در ادامه, عقل دومین یا به اصطلاح, تعقل فلسفى شامل حقایق و ماهیت پدیده ها است, و سرانجام تعقل منطقى شامل قواعد, ابزار و راهکارهاى راهیابى, اقتباس و شناخت و نیز ارزشیابى داده ها و یافته هاى علمى مى باشد. عقل همچنین در نظریه فارابى, اعم از نظرى و عملى بوده و شامل سیر و پیوستارى تکاملى از عقل بالقوه یا هیولایى, تا عقل بالفعل و حتى عقل فعال مى باشد. همین طور کلیت هر علم عبارت از, منظومه معلومات نسبت به متعلق و به اصطلاح, ما به ازاى خارجى و واقعى آن علم است, یا عبارت از یافته ها و داشته هاى عینى مى باشد; یعنى شامل یکى, توصیفها, تعاریف و مفاهیم عناصر و اجزا بوده, دیگرى, شامل قواعد و قوانین روابط متقابل دو یا چند جانبه پدیده ها, اعم از روابط ساختى یا تعاملى آنها است.(13) بنابراین, در نگاه فارابى, کلیه این عرصه ها, هر یک داراى قانون مندى, نظام و سلسله مراتب خاص خویش و فرایند ویژه خود مى باشند.

همان گونه که اشاره شد, در نگرش نظام گراى فارابى, هم کلیه علوم, داراى نظامى ویژه و سلسله مراتبى مى باشند, هم هریک از علوم از جمله علم مدنى, به نوبه خویش داراى نظامى خاص است; نظامى که هریک از علوم در آن, داراى جایگاه و روابط متقابل دو یا چند جانبه ساختى, تعاملى و حتى على هستند. آن هم در یک فرایند تکاملى که به اصطلاح وى, از علوم مبادى و حتى از مبادى علوم شروع شده, به مبادى عام و سپس مبادى خاص رسیده و تا علم غایى, که از نظر وى علم مدنى است, فرا مى رود.(14) بنابراین, نظام علوم موردنظر فارابى به مثابه یک کل همبسته, داراى ساختار و فرایندى بوده که در یک روند تجزیه ـ تحلیل و ترکیبى طبقه بندى شده و قرار دارد. به این ترتیب, ارتباطات و به اصطلاح ابن سینا, تعاون علوم یعنى تبادل و همکارى علوم را در یک سیر تکاملى مطرح مى نماید.

فارابى, علم به معناى عام را شامل هم فلسفه به معناى خاص یا فلسفه عمومى و الهیات دانسته و هم حتى آن را شامل فلسفه به معناى اخص مانند فلسفه مدنى مى داند. همچنین, وى آن را شامل علم به معناى خاص تلقى مى نماید; مانند: علم طبیعى و علم مدنى. او حتى آن را در برگیرنده منطق و زبان نیز مى داند. گاه علم را به طور کلى تحت عنوان فلسفه مىآورد. وى, در مقدمه ((احصإالعلوم)) خویش, علوم مشهور را به ترتیب عبارت از: اول علم زبان, دوم علم منطق, سوم علوم تعالیم یا ریاضیات شامل: علم عدد یا حساب, علم هندسه خطى, مسطحه و فضایى, مناظر یا ترسیمى و رقومى و به اصطلاح پرسپکتیو اشکال و حجمها, علم موسیقى, علم اثقال یا وزنها و تقریبا فیزیک و علوم حیل یا مکانیک, چهارم علم طبیعى مانند: پزشکى, شیمى, علوم پایه مربوطه از قبیل تشریح, وظایف الاعضا, جانورشناسى و علم الهى شامل: فلسفه عمومى یا هستى شناسى و نیز فلسفه الهى یا خداشناسى, پنجم علم مدنى و توابع آن; یعنى علم فقه و علم کلام مى داند.(15) علم مدنى به معناى عام, از نظر وى, شامل: فلسفه مدنى و علم مدنى به معناى خاص است. علم مدنى به معناى خاص عبارت از: علم مدینه و اجتماع مدنى و بویژه سیاست مدنى یا علم ساماندهى و راهبرد مدنى است.

وى در رساله ((التوطئه فى المنطق)); در تقسیم فلسفه یا علم به معناى اعم و در زمینه اقسام و مراتب علوم و نظام علمى, تصریح مى نماید که فلسفه چهار قسمت است; شامل: علم تعالیم, علم طبیعى, علم الهى و علم مدنى. ((الفلسفه اربعه اقسام)), ((علم التعالیم, العلم الطبیعى, العلم الالهى و العلم المدنى))(16) در این موضع, اولا; علم زبان و منطق را به عنوان مبادى علوم و ابزار آنها از محدوده نظام علمى خارج نموده است و آنها را مقدم بر علوم و طبقه بندى علمى آنها مى داند. ثانیا; علم طبیعى را کاملا از علم الهى تفکیک نموده و آن را تحت عنوان مستقلى آورده است. بنابراین, مى توان گفت; در نگاه وى در این تقسیم بندى, شش علم کلى وجود دارند. وى علم تعالیم را در اینجا شامل: علم عدد, علم هندسه و علم موسیقى دانسته و علم طبیعى را علم اجسام خوانده است. ((العلم یشتمل على النظرفى الاجسام و کل ماهو فى جسم بالطبع));(17) یعنى علم طبیعى مشتمل بر نظر در اجسام طبیعى است. او در توضیح طبیعى تإکید مى نماید; یعنى غیرارادى ((اى لاباراده الانسان))(18) و یا علم پدیده هایى که به اراده انسان نیستند. از نظر وى, علم یا علوم طبیعى در مقایسه با علم مدنى, تحقیق در اجسام و کشف اجزا و قوانین طبیعى حاکم بر پدیده هایى است که خارج از اراده و خواست انسان مى باشند. در حقیقت, نقش انسان در این پدیده ها و علم آنها, تنها یا بیشتر, کشف آنها, تطبیق خود با آنها و حداکثر کاربرى آنها است; چرا که قادر به ایجاد و یا تغییر آنها نمى باشد.(19) علم الهى نیز در تعبیر او عبارت است از: نظر در آنچه جسم و جسمانى نبوده و بررسى اسباب اولیه و نهایى پدیده هایى که موضوع سایر علوم مى باشند. ((یشتمل النظر فیمالیس بجسم ولاهوفى جسم و على النظرفى الاسباب القصوى کل مایشتمل علیه سائرالعلوم الاخر))(20) 

بنابراین, علم الهى; یکى شامل وجود مجرد و مجردات بوده; اعم از ذات الهى و صفات او و نیز سایر مجردات; یعنى به اصطلاح: عقول, ملائکه, اعیان ثابته و اسباب الهى یا الهیات و دیگرى, در بر گیرنده فلسفه عمومى است که اسباب و مبادى یا بنیادهاى اولیه و عمومى و امور عامه فلسفى کلیه علوم محسوب مى گردند.

در مقایسه با علم طبیعى, علم مدنى در حقیقت, عبارت است از: علم به آنچه مربوط به اراده انسان مى باشد. علم پدیده هایى که براساس مبادى و بنیانهاى الهى و فلسفى شکل مى گیرند. در عین حال علم مدنى, به جنبه عملى و راهبردى یا به ایجاد, تغییر و تکمیل پدیده هاى مدنى; یعنى مدینه و اجتماع مدنى و سیاست مدنى, علاوه بر جنبه نظرى صرف یعنى کشف و شناسایى آنها مى پردازد. این علم مدنى همان طورى که بعدا ملاحظه خواهد شد, به تعبیر خود فارابى, شامل: نظر در سعادت حقیقى و ظنى مى باشد و شامل نظر در امور و پدیده هایى است که درصورت به کارگیرى در کشورها و در جوامع, اهل آنها به سوى سعادت مطلوب دست مى یابند. بر این اساس, تإکید مى نماید که این علم, فلسفه انسانى و عملى نامیده مى شود.(21) وى, سبب نامگذارى علم مدنى به این نام را آن مى داند که به بررسى در مورد اشیإ و پدیده هاى ارادى مى پردازد; یعنى در زمینه موارد و امورى مطالعه مى نماید که شإن و ویژگى آنها, این است که با اراده بدانها عمل مى شود, یعنى با اراده بدانها دسترسى یافته و به این وسیله, ایجاد و اصلاح مى گردند.(22) بنابراین, به طور کلى, پدیده هاى مدنى, ماهیتى ارادى و عملى داشته و طبیعى یا جبرى و غیرارادى نمى باشند.

ارسطو, نخستین طبقه بندى علوم را ترسیم نموده است. وى, از این جهت, بیشترین سهم را در سیر تفکر و پیشرفت علمى بشرى داشته است. او, علم و فلسفه را به نظرى و عملى تقسیم نموده و علم نظرى را شامل علوم سه گانه ریاضى, طبیعى و الهى دانسته است. علوم عملى را نیز شامل سه علم مى داند; یکى, علم سیاست نفس و علوم اخلاقى; دیگرى, علم سیاست اهل و خانواده یا اقتصاد; و سرانجام, علم مدنى یا علم سیاست مدینه, کشور و مردم. تقسیمات و نظام علمى فارابى دو تفاوت عمده با نظام علمى ارسطویى دارد. یکى اینکه, فارابى برخلاف ارسطو, از زاویه خود علم وارد شده و نه از زاویه نظرى یا عملى بودن آن علم; دیگر اینکه, فارابى علم اخلاق و خانواده را در ضمن و ذیل علم مدنى مىآورد; بلکه در حقیقت, آنها را در علم مدنى ادغام نموده است. او در واقع, علم عملى را تنها یکى دانسته و آن هم, علم مدنى مى باشد. وى, علم مدنى را در عوض, در بردارنده علم کلام و علم فقه دانسته و آنها را تابع علم مدنى تلقى مى کند. او به نوبه خود, علم کلام و علم فقه را به نظرى و عملى تقسیم نموده است. در عین حال, وى در موضعى دیگر در کتاب ((التنبیه على سبیل السعاده)) خود, تقریبا به شیوه ارسطویى(23) اشاره و تصریح نموده است که علم و حکمت و فلسفه دو قسم مى باشد; قسمتى که به وسیله آن, علم و معرفت به پدیده ها, اشیإ و امورى پیدا مى شود که شإن آنها این نیست که مورد عمل انسان واقع شوند که این قسم, علم و یا فلسفه و حکمت نظرى نامیده مى شود. ((العلم....و الحکمه....و الفلسفه صنفین: صنف به یحصل معرفه الموجودات التى لیس للانسان فعلها و هذه یسمى النظریه))(24) 

دوم, علم به امورى است که شإن آنها, عمل و عمل زیبا و بهینه است که این نیز علم و یا حکمت و فلسفه عملى یا فلسفه مدنى خوانده مى شود. یعنى حکمت و فلسفه اى که به وسیله آن, معرفت به پدیده هایى بدست مىآید که شإن آنها, عمل بدانها است; یعنى انسان, قادر به انجام بهینه و نیکوى آنها مى باشد. این صنف, فلسفه عملى و فلسفه مدنى نامیده مى شود; موضوعى که از نظر وى, علم مدنى بر پایه و در بستر آن نشو و نما مى نماید.((الثانى ـ به تحصل معرفه الاشیإ التى شإنهاان تفعل و القوه على فعل الجمیل منها و هذه یسمى الفلسفه العملیه والفلسفه المدنیه)).(25)

او در اینجا طبق معمول, فلسفه نظرى را به سه علم تعالیم یا ریاضى, طبیعى و ماوراى طبیعى, تقسیم مى نماید; علومى که به تعبیر وى, شإن این موضوعات فقط علم به آنها بوده و عمل بدانها, مراد نیست. ((کل واحد من هذه العلوم الثلاثه یشتمل على صنف من الموجودات التى شإنهاان یعلم فقط))(26)

بنابراین, این خود, مبین آن است که فارابى در عین وقوف به نگرش و تقسیمات علمى ارسطویى, در نگرش و نظام علمى خویش با آگاهى از آنها درگذشته و فراتر رفته است. در نتیجه, همان گونه که اشاره شد, تفاوتهاى اصلى فارابى نسبت به ارسطو و فاصله گرفتن بیشتر و حتى کامل وى از او, در دو زمینه مى باشد; یکى, تقسیم علوم به نظرى و عملى است, این تقسیم بندى در ارسطو, بیشتر با تفکیک جهات نظرى و عملى انسان مى باشد. همین تقسیم در فارابى, با تفکیک امور مطلق از نسبى و نیز امور خیر از شر و به اصطلاح از جهت زیبایى شناختى(27) صورت گرفته است. دیگرى, این است که ارسطو, علم و فلسفه عملى را نیز منقسم به سه قسم و سه علم مى نماید; در حالى که فارابى, علم و فلسفه عملى را عبارت از همان فلسفه مدنى مى داند; علمى که خود, متشکل از دو علم انسانى و اجتماعى مدنى بوده و مبتنى بر دو فلسفه اخلاق و سیاسى تلقى مى شود. وى خانواده را به عنوان یک گروه اجتماعى در اجتماع مدنى ادغام مى نماید.(28) در نتیجه, علم عملى فارابى تنها یک علم مى باشد و آن, یعنى علم مدنى است.

او که در فراز قبل در باب علم عملى, اصطلاحات رایج و یا تعبیر خود را آورده و فلسفه عملى و فلسفه مدنى(29) را مترادف دانسته است; در ادامه تصریح مى نماید:

((الفلسفه المدنیه صنفان: احداهماـ تحصل به علم الافعال الجمیله و الاخلاق التى تصدرعنها الافعال الجمیله و القدره على اسبابها و به تصیر الاشیإ الجمیله قنیه لنا))(30)

که فلسفه مدنى خود دو صنف و حتى دو مرتبه مى باشد; یکى, علم و صناعت اخلاق, که به وسیله آن, شناخت افعال بهینه, ملکات, ارزشها و نیز انجام افعال زیبا و مناسب عملى شده و قدرت بر فراهمى اسباب و شرایط آنها حاصل مى شود. و همچنین در نتیجه آنها, زیبایى گرایى, فضیلت و تعالى طلبى و بهینگى, مطلوب ما مى گردند. با این صناعت, مطلوبیت و طلب و تلاشهاى ما در جهت به زیستن و رشد و تعالى, سمت و سو مى یابند. وى, همین را صناعت اخلاق مى خواند. ((و هذه یسمى الصناعه الخلقیه))(31) دیگرى, فلسفه سیاسى که به تعبیر وى; یعنى صنفى که مشتمل بر معرفت امورى است که به وسیله آنها, زیبایى ها براى اهل مدن فراهم آمده و قدرت کسب و حفظ آنها در مدینه و اهل آن, فراهم مى گردد. 

((یشتمل على معرفه الامور التى بها تحصل الاشیإ الجمیله لاهل المدن و القدره على تحصیلها لهم و حفظها علیهم))(32 ـ 33)

بنابراین, از نظر او, فلسفه سیاسى شامل معرفت امورى است که به وسیله آنها, پدیده ها و اشیاى بهینه و زیبا یا ارزشها, هنجارها و نهادهاى مدنى مناسب ـ که تحصیل و کسب آنها براى اهل مدینه ها لازم است ـ شناسایى و مشخص مى گردند, همچنین قدرت و زمینه هاى ایجاد آنها در اهل کشورها و حفظ آن هنجارها و نهادها در کشورها عملى شده و اجرا مى گردند. وى آنگاه تإکید مى نماید: ((فهذه جمل اجزإ صناعه الفلسفه));(34) یعنى اینها جمله, اجزاى صناعت فلسفه بوده و اجمال آنهاست.

به نظر مى رسد نگرش راهبردى و کل نگرانه فارابى را باید عامل اصلى این گرایش دانست. براین اساس خانواده جزء مدینه و اجتماع مدنى است و عنصر اصلى آنها مى باشد. کمااینکه افراد نیز اعضاى خانواده محسوب مى شوند و همه در فرایند راهبرد و سیاست مدنى, کلیت و نظام مدینه و غایت آن, موضوعیت و واقعیت مى یابند. بنابراین, نظام علمى فارابى, نظامى است که اولا, شامل علوم پنج گانه بوده; ثانیا, این علوم داراى سلسله مراتب مى باشند. این سلسله مراتب از علم زبان و منطق به عنوان اساس و ابزار علوم آغاز شده و به سایر علوم از جمله علم ریاضى, علم طبیعى و علم الهى به عنوان بنیادهاى علم مدنى مى رسد. و در نهایت و در رإس این نظام علمى نیز علم مدنى قرار دارد. علم مدنى نیز خود در نظر وى, ضمن اینکه در برگیرنده علم کلام و علم فقه است, در عین حال, داراى اجزا, موضوعات و مسائل گوناگون و ارکان مختلف خاص خویش نیز مى باشد.

همان گونه که روشن گردید, در نگاه فارابى, علوم داراى نظامى هستند. هرعلم در این نظام سلسله مراتبى و به اصطلاح وى متفاضل,(34) داراى موقعیت و نقش خاص خویش است. جایگاه علم و از جمله علم مدنى, عبارت از همان موقعیت علم در نظام علمى است. کمااینکه خود فارابى از جایگاه, تعبیر به مرتبه علم(34) مى نماید. جایگاه علم در عین حال, مبین ارتباطات گوناگون تعاملى میان آن علم با سایر علوم مى باشد, بویژه شامل تبادلات با علوم پیش از خود یا مبادى خویش و نیز با علوم پس از خود یا غایتهاى آن علم است.

فارابى در زمینه علم مدنى, به تعبیر درست سیدحسین نصر در کتاب ((سه حکیم مسلمان)) در زمره فیلسوف ـ دانشمند محسوب مى شود. گرایشى که مى توان از آن, تعبیر به مکتب فلسفى ـ علمى در جهان اسلام نمود. مکتبى که به تإکید وى در آن, علم با فلسفه آمیخته بوده و علم را شاخه اى از فلسفه مى شمردند.(35) در مکتب فیلسوف ـ دانشمندى, علم و فلسفه معمولا با طبقه بندى علوم شروع مى شده است.(36) بنابراین, فارابى, علم مدنى را براساس فلسفه مدنى مى داند.(37) وى, فلسفه مدنى را پایه و زیربناى مستقیم و به اصطلاح, مباشر و خاص علم مدنى دانسته و بنیاد آن تلقى مى کند. او در عین حال, هم علم مدنى و هم فلسفه مدنى را به نوبه خویش براساس فلسفه عمومى مى بیند. وى براین اساس, فلسفه عمومى را به عنوان پایه و زیربناى غیرمستقیم و به اصطلاح دور و عام, علم مدنى دانسته و آن را منشإ و مبادى یا بنیادهاى علم مدنى مى داند. او, آنها را به این سان طراحى, سازمان دهى و در حقیقت مهندسى و معمارى مى نماید.(38) همچنین, همان گونه که اشاره شد, با عنایت به گرایش نظام نگرانه و سلسله مراتبى در جهان بینى علمى مدنى, فارابى, همچنان که براى هر پدیده, قائل به جایگاه یا موقعیت خاص بوده, برهمین اساس, براى علم هر پدیده یعنى براى کلیه علوم نیز قائل به جایگاه وجودى و ایجادى خاص با تمامى ویژگیهاى مربوطه مى باشد.

فارابى, مدینه, اجتماع مدنى و سیاست مدنى را, داراى جایگاه و نقش غایى دانسته و غایى ترین پدیده و نهاد انسانى و اجتماعى تلقى مى نماید. از نگاه وى, نقش, تإثیر و جایگاه کلیه پدیده ها در مدینه, با عنایت به نوع و میزان تإثیرگذارى و کاربرى در حیات مدنى انسان, به عنوان پدیده هاى مدنى محسوب مى گردند. به همین صورت, از نظر او, علم مدنى و همچنین علم اجتماع مدنى و نیز علم سیاست مدنى; اولا, علمى کلى و فراگیر بوده و فراگیر بررسى کلیت حیات و روابط فرد و جامعه انسانى در جهت دستیابى به اهداف خویش است; ثانیا, علمى نهایى بوده که تمام علوم و موضوعات آنها, مبادى آن محسوب مى شوند. این علم همچنین از این حیث, تإثیرگذار بر سایر علوم بوده و بلکه تعیین کننده نقش و کاربرى سایر علوم و یافته هاى علمى و عملى در این جهت مى باشد. فارابى, خود در کتاب ((الجمع بین الرإى الحکیمین)) و درست در مبحث سیاست, درخصوص مرتبه علم یا جایگاه آن تصریح مى نماید: ((مرتبه العلم الذى هومنه))(39) یعنى مرتبه هر علم, عبارت است از: آن چیزى که آن علم, از آن به وجود مىآید, یا علم مزبور براساس آن یافته ها و داده ها, به وجود آمده و بر همان یافته ها و داده ها قرار دارد. وى در همین جا, به درستى و با دقت تإکید مى نماید: ((و ههنا اصل عظیم الغنإ فى تصورالعلم))(40) یعنى این در تصور علم, اصلى بسیار غنى مى باشد. پس مرتبه و جایگاه علم در تنظیم و تصور علوم و نظام علمى و در تعریف علم, اصلى عظیم و با آثار و نتایجى پربار مى باشد. وى با اشاره به مشکل پدیده هاى مدنى و سیاسى و علم آنها, معتقد است که خصوصا راهبردهاى مدنى و سیاسى و عوامل و موانع آن, در عین اینکه مادى نیستند; لکن با ماده آمیخته هستند. ((و خصوصا, فى امثال هذه الموانع, و هوانه کماالماده...الخ))(41) پدیده هاى مدنى و علم مدنى از این حیث, دقیقا در نقطه مقابل ریاضیات قرار مى گیرند; چرا که موضوع آن علوم, کاملا از مواد متعلق خویش قابل انتزاع و تجرید مى باشند.

فارابى براساس نگرش منظومه اى و نظام گرایانه خویش در عین, علم و عمل, رساله اى نیز تحت عنوان ((فضیله العلوم و الصناعات)) تإلیف نموده است. وى در این رساله و همین طور در موضعى دیگر در کتاب ((التنبیه على السبیل السعاده)) خویش, به دسته بندى و طبقه بندى علوم و صنایع علمى و عملى به مثابه اساس نظام علمى خویش اقدام مى نماید. در این مواضع به عنوان تبیین گر, به گونه و جایگاه هر علم پرداخته است.(42) او فضیلت علوم را همان جایگاه علوم دانسته و آن را ناشى از یکى از موارد سه گانه زیر مى داند: یکى, شرف و برترى موضوع علم; دیگرى, نوع و برترى روش پژوهش و مطالعات علمى; سوم, کاربرى و گستره عملى علم و شدت و میزان اثربخشى و تإثیرگذارى آن. به همین مناسبت, مدعى است که فضیلت, برترى و برجستگى علوم و صناعتها به یکى از موارد سه گانه زیر است:

((فضیله العلوم و الصناعات انماتکون با حدى ثلاثه. ((سوإکان ذلک منتظرا و محتضرا))(43)

فضیلت علوم, یا به شرف موضوع آن بوده, یا به روش تحقیق و نیز عظمت کاربرى آن است; صرف نظر از موجود یا ممکن و به اصطلاح, بالفعل یا بالقوه بودن آن.(43) از این نظر و براساس این شاخصه هاى سه گانه, علم مدنى داراى ویژگى بوده و به تعبیر وى در رساله ((النجوم)), علم مدنى از دو نظر برجسته است; یکى, اینکه داراى برترى موضوع مى باشد; چرا که از نظر وى, موضوع علم مدنى عبارت از: انسان, اجتماع مدنى, مدینه و نیز سیاست یا سامان دهى و راهبرد آنها است و براین اساس, در جهت نیل به کمال شایسته فردى و اجتماعى خویش در تمامى جهات مادى و معنوى مى باشد. دیگرى, با توجه به شدت نیاز بدان پدیده و علم آن در بقا و تکامل شخص و نوع انسان و میزان و گستره اثربخشى هاى مربوطه است. در نتیجه, این پدیده و این علم, از برترى و جایگاه بالایى در میان سایر پدیده ها و سایر علوم, فنون و صنایع نظرى و عملى برخوردار مى باشد.(44)

براین اساس, فارابى که در ((احصإالعلوم)), علوم به اصطلاح مشهور و اصلى را در ظاهر به پنج گونه تقسیم نموده است, در واقع آنها را پنج مرتبه وجودى مى داند. به عبارت دیگر, هرچند نظام علمى فارابى, مرکب از پنج علم و در حقیقت پنج حوزه علمى مى باشد; لکن در عین حال, نظام علمى وى داراى پنج طبقه و مرتبه علمى است. در این نظام, هر مرتبه پیشین, مقدم بر مرتبه پسین بوده و هر مرتبه بعدى و فراتر, مترتب و مبتنى بر مرتبه و مراتب فروتر و قبلى است; یعنى به ترتیب همان علوم زبان, منطق, ریاضى, طبیعى و الهى(45) و پنجم علم مدنى; همان طورى که کتاب ((احصإالعلوم فارابى)) در مقدمه به عنوان مراتب العلوم(46) نامیده شده است. فارابى, خود نیز به تقدم و تإخر این علوم و ترتیب و ترتب طبقات علوم اشاره مى کند. همچنین براین اساس, تشارک و تعاون علوم و نیز نیاز و تبادلات آنها را تبیین مى نماید و بویژه به ابتناى علوم بر همدیگر تإکید نموده است. وى در رساله ((التوطئه فى المنطق)) خویش, همان گونه که ملاحظه گردید, این چنین نگرش و برخوردى دارد.(47)

او در کتاب ((الجمع بین رإیى الحکیمین)) نیز از زاویه اى دیگر, یعنى از منظرگاه موضوعات و مواد یا یافته هاى علمى, به بیان انواع علوم مى پردازد. در عین حال, نظام مندى و غایت مندى کلیت علوم و نظام علمى آنها را در آنجا مورد تإکید قرار داده است. براین اساس, فلسفه عمومى به طور کلى و بخصوص فلسفه سیاسى و مدنى را در عرصه حیات مدنى, تعیین کننده و تبیین گر مبدإ و غایت علوم و موضوعات آنها مى داند. در آنجا با اشاره به اینکه; ((الفلسفه تشمل جمیع العلوم))(47), فلسفه, در برگیرنده جمیع علوم است, تصریح مى نماید که: ((ان موضوعات العلوم و موادها لاتخلومن ان تکون; اما الهیه و اما طبیعیه اما منطقیه[ واللسانیه] اما ریاضیه او سیاسیه))(48)

موضوعات علوم و مواد آنها, یا الهى و طبیعى اند, یا منطقى و ریاضى و یا مدنى مى باشند. بنابراین, برخلاف ((احصإالعلوم)) که مراتب علوم را به اعتبار موضوع و روش آنها ارائه نموده است, دراینجا علم را به اعتبار موضوع و مواد علمى آنها, طبقه بندى مى نماید. به این ترتیب, علم الهى به عنوان علم مبدإ بوده و علم مدنى, نه به عنوان علم آخر و صرفا آخرین گستره یا حلقه علوم; بلکه به مثابه مرتبه نهایى و در مقام علم اعلى و علم غایى, در نظام علمى وى رخ مى نماید.(49)

ویژگیهاى هر علم عبارتند از: خصلتهاى خاص آن علم, که به وسیله آنها از سایر علوم متمایز مى گردد. ویژگیهاى علم عمدتا یا ناشى از خصلت موضوع علم بوده, یا ناشى از خصلت علمى و روشهاى آن مى باشند. جایگاه و روابط علم با سایر علوم و امور, ضمن اینکه نوعا حاصل ویژگیهاى هر علمى بوده, در عین حال چه بسا خود مبین ویژگیهاى علم و یا برخى از آنها باشد. علم مدنى در نگرش و نظام علمى فارابى, از کلیه جهات مزبور داراى خصلتهاى خاص است و بنابراین, در نگاه وى, علمى ویژه محسوب مى گردد. در دیدگاه فارابى, اجتماع مدنى و مدینه, پدیده اى کلى است. یک کل جامع که فراگیر تمام ارکان زندگى مدنى انسان مى باشد و در عین حال, پدیده اى هدفمدار محسوب مى شود; به گونه اى که در جهت نیل به اهداف مطلوب خود تلاش نموده و سیر مى نماید. در نظر وى, سیاست مدنى نیز به عنوان رهیافت و چگونگى سیر مدینه و اجتماع مدنى, فرایندى کلى و فراگیر بوده و در عین حال, غایى و راهبردى مى باشد. غایى و راهبردى بودن, از مهمترین ویژگیهاى پدیده مدنى و علم مدنى در نگاه فارابى محسوب مى شوند.(50) از دیدگاه وى, براین اساس, حیات مدنى و بالتبع مدینه و اجتماع مدنى, یک کل و گستره جامع بوده و فراگیر تمامى اجزا و عناصر مدینه یا پدیده هاى فردى, گروهى و اجتماعى مدنى و مدینه است. کمااینکه سیاست مدنى نیز به عنوان یک کل, فراگیر کلیه راهبردها و فرایندهاى جزیى تر اجتماعى, از قبیل سیاستها, نهادها و نظامهاى اقتصادى, فرهنگى و امنیتى است.

بنابراین, پدیده مدنى به عنوان یک کل و فراگیرترین کل و گستره مدنى است. این پدیده از طرفى, جامع ارکان زندگى مدنى افراد, گروهها و اجتماع مدنى محسوب مى شود و از طرف دیگر, فراگیر تمامى پدیده ها و فرایندهاى کلى و جزیى مدنى در مدینه و اجتماع مدنى مى باشد. پدیده مدنى, اعم از حیات مدنى, اجتماع مدنى, مدینه و سیاست مدنى است. این پدیده علاوه بر جامعیت, فراگیرى و شمول, به مثابه هدف نهایى و نهایى ترین هدف پدیده هاى جزیى تر مى باشد, به عبارت دیگر, کلیه پدیده ها و فرایندهاى جزیى تر مدنى در مدینه و اجتماع مدنى, در جهت هدف عمومى و غایى مدینه یا اجتماع مدنى قرار مى گیرند. همچنین توجیه و تنظیم کلیه پدیده هاى جزیى تر در کل و گستره فراگیر پدیده مدنى صورت مى گیرد. این پدیده ها در جهت غایت مدنى و از آن مهمتر, سامان دهى و راهبرد مدنى و سرانجام کاربرد یا به تعبیر خود فارابى, استعمال آنها در کلیت پدیده مدنى ترسیم مى گردند. همچنین این پدیده ها در جهت غایت مدنى و در گستره فرایند سیاست مدنى تبیین یا توجیه مى شوند. بر این اساس, کارکرد و کاربرى مدنى مزبور, ویژگى و نیز کار ویژه بنیادین سیاست مدنى و علم مدنى محسوب مى شود. بنابراین, سیاست مدنى و علم مدنى, از جهتهاى فوق, تإثیرگذارترین و نقشآفرین ترین پدیده, فرایند و علم, در پدیده هاى جزیى تر مدنى و در مدینه و اجتماع مدنى و علوم مربوطه مى باشد. مواردى که مى شود آنها را به طور کلى مربوط به صورت دهى و صورت نهایى سایر پدیده ها و علوم قلمداد نمود; یعنى آنها را صورت کاربرى, کارکرد, نقش و صورت نهایى مدنى پدیده ها و فرایندها و حتى علوم جزیى تر مدنى در مدینه دانست.

به عبارت دیگر, انسان و جامعه مدنى و سیر آنها به سوى کمال مطلوب خویش, از آن گونه مواردى است که هرگونه پدیده اى در آن جهت, سمت و سو یافته و هویت و حتى واقعیت پیدا مى کند. هر پدیده, نهاد و هنجارى در رابطه با زندگى مدنى و به اعتبار جایگاه و کاربرد آنها, معنا و مفهوم مدنى و سیاسى مى یابد, یا به این سبب, وجود و معناى ثانوى و نهایى و به اصطلاح, فى غیره و راهبردى خواهد یافت, موضوعى که خود فارابى از آن, تعبیر به کمال ثانوى مى نماید. این پدیده ها حتى اگر چه از نظر موضوعى; سیاسى و مدنى نباشند; لکن از لحاظ منظر, یا به اعتبار جایگاه و نوع و میزان نقش پذیرى و متقابلا نقشآفرینى آنها در سرشت و سرنوشت ملتها و کشورها و حاکمیت آنها, سیاسى و مدنى محسوب مى شوند. بنابراین, پدیده هاى مزبور, به این گونه و حتى به همان میزان, هویت و حقیقتى سیاسى و مدنى مى یابند; اعم از داخلى و ملى یا خارجى, بین المللى و جهانى. مثل بسیارى از پدیده هاى عمومى از قبیل رودخانه ها, خلیجها, آبراهه ها, تنگه ها و مانند اینها; کلیه پدیده ها و امور طبیعى و جغرافیایى یا پدیده هاى انسانى ـ اجتماعى, همانند امور اقتصادى, فرهنگى, حقوقى و حتى اجتماعى, امنیتى و یا دفاعى نیز این گونه مى باشند.

بنابراین, علم مدنى نیز که علم این چنین پدیده هایى است, در نتیجه از این جهت, علمى کلى, غایى و راهبردى محسوب مى شود. فارابى به همین سبب, در مواضع گوناگون و به مناسبتهاى مختلف; بویژه در کتاب ((تحصیل السعاده)) و ((در آرإ اهل مدینه)) و همچنین در ((سیاست مدنى)), بدین مهم پرداخته است. براین اساس, هم پدیده ها و هم علوم را شامل پدیده ها و علوم جزء و نیز جزیى و همین طور پدیده ها و علوم کل و نیز کلى دانسته است. وى سیاست و پدیده مدنى و نیز علم مدنى را عین و علم کل و کلى تلقى مى نماید. او از این جهت, سایر پدیده هاى اجتماعى و طبیعى و سایر علوم اجتماعى و طبیعى را, جزء و جزیى قلمداد کرده است. البته به تإکید فارابى, پدیده ها و علوم مذکور, به نوبه خود کل و کلى بوده و فراگیر اجزاى متنوعى مى باشند; در عین حال, در نگاه وى, نسبت به فراگیرى, کلیت و گستره پدیده مدنى و علم مدنى جزیى محسوب شده و جزء این پدیده و این علم مى باشند. از طرف دیگر, این پدیده ها و علوم آنها, به وسیله سیاست مدنى و علم مدنى در مدینه و اجتماع مدنى توجیه و تبیین شده و کاربرى مى یابند. همچنین داشته ها و یافته هاى آنها, داده ها و مواد سیاست مدنى و علم مدنى هستند. بنابراین, از این نظر نیز جزیى بوده و جزء پدیده و علم مدنى محسوب مى شوند.

در همین راستا, فارابى در کتاب ((تحصیل السعاده)) خویش به جایگاه و نقش غایى سیاست و صناعت مملکت دارى و بالتبع, علم مدنى اشاره مى نماید. در تعبیر وى, حالت صناعت مدنى; یعنى سیاست, عمل و علم مدنى نسبت به سایر صناعتهاى علمى و عملى, مشابه رئیس بنایان بوده یا بسان معمار نسبت به بنایان مى باشد; چرا که صناعت مدنى, سایر صناعات علمى و عملى را که در مدنیه ها هستند, در جهت اهداف و منافع مدنى, به کار مى گیرد تا بدین وسیله, غرض مدنى آنها انجام شود. یعنى این امور در چارچوب حاکمیت, سیاست, مملکت دارى و ساماندهى و راهبرد مدنى و امنیت و منافع ملى آنها, تنظیم و توجیه مى شوند. متقابلا, این اهداف مدنى با کمک آنها تإمین مى شوند; چنانکه تمامى فعالیتهاى بنایان, براساس طرح و در چارچوب نقشه معمار و مهندس انجام مى پذیرند, آن هم در جهت تإمین غرض اصلى وى; یعنى در راستاى اجراى همان طرح و نقشه و در نتیجه, تکمیل و تإسیس ساختمان برآن اساس. ((هى الصناعه التى لإجل توفیه غرضها یطلب سائرالصنائع کلها)),(51) این صناعتى است که به منظور دستیابى به غرض خود, سایر صنایع را به طور کلى فرا مى خواند.

براین اساس از نظر وى, این صناعت[ علمى و عملى ملک, مدینه و مدنى], صناعتى است که سایر صنایع[ علمى و عملى در مدینه] را در جهت نیل به غرض و غایت مدنى, طلب[ و تنظیم] مى نماید و بنابراین, علم مدنى آنها را توجیه و تبیین کرده و به کار مى گیرد. براین مبنا: ((فهذه الصناعه هى رئیسه الصناعات و هى اعظم الصناعه قوه)),(52); این صناعت[ مدنى], رئیس سایر صناعتها بوده و پرقدرت ترین صناعتهاست. 

بنابراین, از نظر وى, سایر صناعتها و سیاستها و فنون و نیز کلیه نظامها و سازمانها و نهادهاى نظامى, اقتصادى, فرهنگى و اجتماعى, اجزایى از کل فرایند مدنى یا سیاسى محسوب مى گردند; هرچند خود به نوبه خویش, یک کل بسیار مهم, عظیم و فراگیر باشند. یعنى صناعاتى که به تعبیر فارابى: ((نتلوهذه الصناعه سائرالصناعات));(53) این صناعت به فراخوانى و فراهمى و حتى فرآورىسایر صناعتها مى پردازد. به عبارت دیگر, همان صناعت مدنى, ملکى, سیاسى و رئیسه, سایر صناعتها را تبیین و توجیه نموده و کاربرى مى نماید. در نتیجه, صناعت مدنى, کامل ترین و موثرترین صناعتهاى جزیى تر مدنى و در مدینه و اجتماع مدنى است. غایت این صناعت, استعمال افعال و کاربرد صنایع جزیى است; هرچند در تعبیر وى, بسان صناعت فرماندهى نیروهاى نظامى, خود صناعتى رئیسه و راهبردى باشد.

از نظر وى, صناعتهاى جزیى تر مدنى, اعم از نیروها و نهادها و نیز نظامها و سیاستهاى, اقتصادى, فرهنگى یا نظامى و دفاعى و همچنین امنیتى و انتظامى, مدنى هستند. این پدیده ها, خود در جهت اهداف, راهبردها و سیاست مدنى قرار دارند, بلکه براساس و در چارچوب آن بوده و برهمین مبنا, معنا و توجیه مى یابند و حتى براین مبنا, در جامعه و کشور تعبیه شده و تنظیم مى گردند; اگر چه پدیده هایى در این حد, هرکدام خود, یکى از خرده نظامها و نهادهاى کلى بوده و یکى از عرصه هاى حاکمیتى و سیاسى مدنى, به معناى اعم و کلان ملى محسوب مى شوند. بنابراین, صناعت مدنى, ((و هى الصناعه التى یبلغ الغرض منها باستعمال افعال الصنائع الجزئیه)),(54) با کاربرى سایر صنایع جزیى تر, آنها را به غرض نهایى خویش مى رساند. علاوه بر جهات نظامى, اوضاع, نظام و سیاست اقتصادى و اقتصاد سیاسى, توسعه اقتصادى و عمرانى و تإمین منافع ملى, باز یک جزء محسوب مى شود. این نیز به نوبه خویش, خرده نظام مدنى بوده و یکى از عرصه هاى سیاست مدنى به معناى اعم, عام و کلان کشورى است. رابطه پدیده و علم مدنى با حوزه اقتصادى نیز این چنین رابطه راهبردى مى باشد. در تعبیر وى, صناعت مالى, سرمایه اى و اقتصادى مدنى یا در مدینه ((وکذلک الصناعه التى ترإس الصناعه المالیه فى المدینه)),(55) همان ((صناعت کسب و اکتساب اموال)) است:

((هى الصناعه التى انمایبلغ غرضهامن المال باستعمال الصنائع الجزئیه فى اکتساب الاموال))(56)

یعنى صناعت و سیاست اقتصادى یا فن و علم ایجاد و کسب اموال و ثروت در مدینه مى باشد. براین اساس, صناعت مذکور همراه با نهادها و نظامها و نیز سیاستهاى اقتصادى مربوطه, باز جزئى از مدینه بوده و فرایندى راهبردى از سیاست مدنى است. بالتبع همه اینها, موضوع علم مدنى مى باشند بنابراین, صناعت اقتصادى نیز در جهت اهداف مدنى تنظیم شده و بر آن اساس, موضوعیت و موجودیت مى یابد. ((و کذلک فى شئى شئى من سائرالاقسام العظمى للمدینه))(57); همین طور سایر امور, عرصه ها و موارد, یعنى در یکایک سایر پدیده ها, در سایر اقسام بزرگ مدینه و مدنى(58) همین گونه مى باشند; از قبیل امور اجتماعى, فرهنگى و مذهبى و آموزشى. همچنین در امور حقوقى, ادارى و سازمانى, حتى در امور طبیعى و جغرافیاى سیاسى و مانند اینها که این چنین رابطه اى راهبردى با سیاست و علم مدنى دارند.

خواجه نصیرالدین طوسى در شرح این نظریه سیاسى فارابى, به روشنى و با تمثیل, به تبیین کلیت, جامعیت و نیز غایى بودن سیاست و صناعت علمى و عملى مدنى پرداخته است. وى در ((اخلاق ناصرى)) خویش, پس از تعریف حکمت و علم مدنى و روشن نمودن موضوع آن, تصریح مى نماید: ((به سبب آنکه هر صاحب صناعتى نظر در صناعت خود, بر وجهى کند که تعلق بدان صناعت داشته باشد)).(59)

در این صناعتها به اصطلاح, به وجود فى نفسه موضوع آن توجه دارد, نه به وجود فى غیره آن; یعنى از آن روى که خیر و مفید بوده, یا برعکس شر و مضر مى باشد, بدان نمى پردازد, به فرض, در رابطه با امنیت ملى; منافع ملى, توسعه ملى و سیاست ملى درنظر گرفته نمى شوند. براى مثال: ((طبیب را نظر در معالجه دست بر آن وجه بود که دست را اعتدالى حاصل کند که بدان اعتدال بر بطش[ و محکم گرفتن چیزى] قادر بود و بدانکه بطش او از قبیل خیرات بود یا از قبیل شرور التفات نکند))(59)

در پزشکى, که کار به آسیب و صحت و سلامت اعضا دارد, به جایگاه یا کاربرى آنها و نیز جهت مثبت یا منفى مربوطه, سروکار ندارد; اما در صناعت مدنى و سیاسى, اعم از عمل مدنى و علم مدنى, برعکس; زیراکه: ((صاحب این صناعت را نظر در جملگى افعال و اعمال اصحاب صناعات بود, از آن جهت که خیرات باشند یا شرور))(60) 

به اصطلاح, موضوع سیاست و علم مدنى, خود ماده موضوع تخصصى اجزاى پدیده مدنى و به اصطلاح, وجود فى نفسه آنها نیست; مثلا مراد, خود امور صنفى و تخصصى اقتصادى یا فرهنگى و اجتماعى نمى باشد; بلکه موضوع سیاست و علم مدنى, وجود فى غیره این پدیده ها و فرایندهاى اجتماعى ـ فرهنگى, اقتصادى و دفاعى در مدینه است; یعنى به اعتبار نقش و تإثیر مثبت یا منفى و همچنین کار ویژه و کاربرى آنها در سرنوشت مدنى است, خواه براساس نوع و میزان خیرات, یا منافع و مصالح آنها و به عنوان عوامل بوده, یا برعکس, به تناسب شرور و مضار آنها و به عنوان موانع باشند. ملاک تقسیم و ارزیابى خیرات و شرور مدنى نیز اهم اهداف مدنى بوده, از جمله شامل امنیت مدنى یا ملى, منافع و مصالح ملى و سرانجام تعالى یا توسعه مدنى کشور مى باشند, یا به اصطلاح خود فارابى, در جهت ضرورت و امنیت, ثروت و یا فضیلت مدنى قرار دارند. درست به همین سبب: ((پس این صناعت, رئیس همه صناعات بود, و نسبت این با دیگر صناعات چون نسبت علم الهى با دیگر علوم(61) بوده و بنابراین, سیاست ملک, ریاست ریاسات باشد)).(62)

براین اساس, علم مدنى نیز چنین ویژگى و موقعیتى نسبت به سایر پدیده ها و علوم دارد. در تعبیر فارابى, ارادى و صناعى بودن پدیده هاى مدنى موضوع علم مدنى, از دیگر ویژگیهاى علم مدنى است; بویژه در مقایسه با پدیده هاى طبیعى و جبرى موضوع علوم طبیعى. براساس آن, علم مدنى, دو جهت توصیفى ـ تجویزى یا هنجارى و نظرى ـ عملى مى یابد. به گونه اى که در فصل سوم تبیین خواهد گردید, اینها نیز به نوبه خویش از اهم ویژگیهاى علم مدنى در مقایسه با سایر علوم, بویژه علوم طبیعى و حتى علوم انسانى و اجتماعى محسوب مى شوند.

دیگر ویژگى علم مدنى فارابى, یقینى بودن آن است. از نگاه وى, علم مدنى, علمى یقینى محسوب مى شود; یعنى علمى که هم واقعى و واقع نما بوده و هم به سبب جامعیت و نمایش تمامیت واقعیت پدیده هاى مدنى و بنیادهاى آنها; یعنى ماهیت و حقیقت این پدیده ها, قابل اطمینان و پایدار مى باشد. در عین حال در نگاه وى, علمى پیچیده و آمیخته به شمار مىآید. فارابى در رساله ((الجدل)), بر مشکل علم مدنى نسبت به علوم دیگر تصریح مى نماید و علت آن را هم, پیچیدگى موضوع آن, یعنى پدیده مدنى مى داند. که به سبب آمیختگى و عجین بودن جهات انسانى ـ ارادى با طبیعى ـ جبرى مى باشد. آسیب پذیرى و لغزش ذهن و مشکل تمرکز و تمیز موضوعها و مفاهیم اصلى و بودهاى حقیقى آنها از نمودها و ظواهر; یعنى به اصطلاح از شواغب مادى و عوارض را نیز, سبب اشکال در قلمرو علم مدنى مى داند. از نگاه او, بویژه به سبب عدم تجرد پدیده ها و معارف مدنى از مواد, اغراض و حالات و به دلیل داشتن و وجود این موارد و آمیختگى این امور, فهم موضوعهاى آن نیز صعب الوصول است.(62) وى ابتدا با تإکید براینکه علوم یقینى(62); از جمله علم مدنى دو نوعند; معتقد است که یکى, همانند علوم ریاضى مى باشد. از نظر وى, در این علوم, پژوهشگر, با سهولت ذهنى و با سرعت مى تواند, موضوع آنها را از عوارض نزدیک و پیوسته آن جدا ساخته و در نتیجه مى تواند آن را درک کرده و دریابد; چرا که به تعبیر وى, ماهیت موضوع پدیده هاى ریاضى و متعلق علم ریاضى به گونه اى است که ذاتا امکان تخیل و تصور آنها را در ذهن و به صورت مجرد از ماده, فراهم مى سازد, بدون آنکه نیاز به تمرکز و قدرت فکرى آنچنان زیاد و خلاقى داشته باشد.(62)

اما برعکس, از نظر وى دستیابى به حقیقت موضوعهاى دسته دیگر علوم, تا سرحد ناممکنى, مشکل مى باشد,(62) آن هم به سبب مشکل بودن جداسازى صورت آنها از مواد علمى مربوطه, حتى در ذهن. فارابى معتقد است که حتى این جداسازى, چه بسا عملى نبوده و این موضوعها بایستى را همواره, آمیخته با مواد آنها درک نمود. وى این علوم را عبارت از: علم طبیعى و از جمله علم الهى و بویژه علم مدنى مى داند. کما اینکه خود مى گوید: ((علومى که حال مقدمات آنها این چنین بوده, عبارتند از: علم طبیعى, علم الهى و علم مدنى)).(62)

بر این اساس, علم مدنى از این نظر, آمیخته ترین و پیچیده ترین و در نتیجه مشکل ترین علم یقینى در نظام علمى فارابى محسوب مى گردد, و به همین میزان, اشکال خیزترین علوم نیز مى باشد. بنابراین, اهم ویژگیهاى علم مدنى از دیدگاه فارابى در این حد عبارتند از: یکى فراگیرى تمامى پدیده هاى مربوط به زندگى و اجتماع مدنى انسان به طور مستقیم یا غیرمستقیم, دیگرى غایى و سرانجام راهبردى بودن پدیده مدنى. علم مدنى; یعنى تصرف در سایر پدیده ها, علوم و صنایع و تبیین و کاربرى آنها, در جهت غرض و غایت مدنى و براساس راهبرد مدنى است. سایر ویژگیهاى علم مدنى بویژه واقعى ـ هنجارى و نظرى ـ عملى بودن آن, فرع بر ارادى و اختیارى بودن پدیده مدنى و سیاست مدنى مى باشند. این خاصه, خود مبتنى بر این خصلت پایه, یعنى صناعى مدنى بودن پدیده هاى مدنى است. آن هم به عنوان متعلق موضوع علم مدنى.